مسجد آق قلعه جوین

ساخت سازه‌

مسجد آق قلعه جوین مربوط به دوران ایلخانی همزمان با مسجد سلطانیه زنجان احداث شده است .

اين مسجد با پلان مستطيل‌شكل و به ابعاد 5/17 در 5/57 متر ساخته شده، و مشتمل بر يك ايوان ورودي، گنبدخانه و دو شبستان در دو سوي آن است. ايوان مسجد به ارتفاع حدود 12 متر، رو به شمال باز مي‌شود و از طريق يك درگاهي، به گنبد خانه راه مي‌يابد. پوشش ايوان با طاق جناغي اجرا شده و در دو سوي آن، دو نيم ستون قطور به شكل مناره تعبيه گرديده است. مصالح اين بخش از مسجد را، آجر و ملات گچ تشكيل مي‌دهد. قسمت پاييني نيم‌ستونها نسبت به بالاي آن، حدود يك متر قطورتر مي‌باشد، و بدين‌ترتيب استحكام آن را بيشتر كرده است.

گنبدخانه، متصل به ايوان و در واقع هسته‌ مركزي مسجد مي‌باشد. اين گنبدخانه از يك اتاق مربع شكل به ابعاد 5/7 در 5/7 متر تشكيل شده، كه گنبدي نيمه‌كروي و به شكل كلاه‌خود، بر روي آن قرار گرفته است. گنبد به صورت يك پوسته بوده، و از كف اتاق تا را س آن حدود 12 متر ارتفاع دارد.

براي اجراي گنبد، فضاي چهارگوش اتاق را با ايجاد چهار فيلگوش در ارتفاع 7 متري، به هشت ضلعي سپس به 16 و 32 وجهي، و در نهايت به دايره تبديل كرده‌اند تا بتوانند گنبد را بر روي آن استوار كنند.

در ضلع جنوبي گنبدخانه، بخش تحتاني يك محراب برجاي مانده است. دور تا دور قسمت زيرين كمرپوش گنبد، كتيبه‌اي به خط ثلث و با مضمون آيات قرآن كريم، به صورت گچبري وجود دارد. تاريخ 712 ه- .ق، در اين كتيبه به چشم مي‌خورد.

شبستانهاي دو طرف ايوان، به صورت قرينه و يكسان با يكديگر ساخته شده‌اند. وروديهاي شبستانها در دو ضلع گنبدخانه و اضلاع شمالي و جنوبي آنها، تعبيه شده است. به اين ترتيب كه هر يك از آنها يك ورودي از گنبدخانه، يك ورودي از ضلع جنوبي، و دو ورودي ديگر از ضلع شمالي دارند. هر يك از شبستانها، يك محراب در ضلع جنوب غربي دارند. به اين ترتيب، اين مسجد داراي سه محراب است. اين شبستانها با فضاي وسيعشان، جمعيت نسبتاً زيادي را در خود جاي مي‌دهند. دو رديف ستون در عرض و چهار رديف در طول و جمعاً 8 ستون آجري مربع شكل، سقف شبستانها را بر خود حمل مي‌كنند. بر روي اين ستونها، 15 گنبد كروي كوچك تعبيه شده است. سطحي طاقچه مانند دور تا دور اين ستونها، براي گذاشتن چراغ پيه‌سوز، شمع، مهر نماز و غيره ايجاد شده است.

ابعاد هنري و تزيينات مسجد آق قلعه‌

بجز كتيبه‌ گچبري گنبدخانه و تزيينات اسليمي اين قسمت از مسجد كه با رنگ لاجوردي اندود بوده، حواشي ستونهاي شبستانها و مخصوصاً شبستان شرقي با رنگ قهوه‌اي و به صورت يك نوار تزيين شده است. همه‌ طاقهاي بنا به صورت جناغي اجرا گرديده است. هنر آجركاري به صورت آجرچيني متمركز در گنبد اصلي و با طرح لوزي و خفته راسته در مناره‌ها(نيم‌ستونها) به كار گرفته شده، و بدين ترتيب از حالت يكنواختي بيرون آمده است. به طور كلي، فن و هنر معماري ايراني در اين مسجد، در حد مطلوب و منطقي خود به كار گرفته شد. لذا، با توجه به دارا بودن ارزشهاي ويژه‌ هنري و تاريخي، تحت شماره‌ 2033 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

پيشينه و قدمت‌

بر اساس مطالعات انجام شده، مجموعه‌ آق قلعه در عصر ايلخاني، براي ايجاد شهري به سبك سلطانيه‌ زنجان ساخته شده است [لباف خانيكي، گزارش گمانه‌زني در شهر ايلخاني آق قلعه]. اين مجموعه بر اساس كتيبه‌ مسجد، در سال 712 ه-‌.ق و مقارن با حكومت الجايتوخان، به پايان رسيد. بنابراين، مسجد آق قلعه يكي از آثار معماري ارزنده‌ عصر ايلخاني محسوب مي‌شود. البته، مدت زمان استفاده از آن نسبتاً اندك بود، و در دوره‌ صفويه و قاجاريه نيز از آن استفاده مي‌شد. اما از آن زمان تاكنون، به صورت متروكه باقي مانده است [لباف خانيكي، گزارش گمانه‌زني در شهر ايلخاني آق قلعه، 3].

وضع موجود

فرسايشهاي طبيعي و مرور زمان، صدمات زيادي بر پيكر مسجد آق قلعه وارد كرده است. از اين‌رو، اداره‌ كل ميراث فرهنگي خراسان از چندي پيش، عمليات مرمتي، باز پيرايي و استحكام‌بخشي آن را آغاز كرده است، كه همچنان ادامه دارد.